Het is een term die je in hoogbegaafdenland veel tegenkomt: top-down leren. Deze wordt benoemd als zowel een talent als een struikelblok. Er wordt uitgegaan van het geheel zien of begrijpen, waarna stukjes kennis worden opgebouwd om het geheel te beredeneren. Het onderwijssysteem is echter bottom-up, dat gaan we niet veranderen.
Maar….
Ik leer niet top-down. Ik begon namelijk niet met wiskundige formules voordat ik ik kon tellen en lezen. Ik leer stap voor stap, niet van boven naar beneden, maar wel zelf ontdekkend, met zo nu en dan een steuntje ter begeleiding of sturing, soms een stap overslaand of dingen heel snel ziend, en werkend en lerend vanuit begrip en niet vanuit stampwerk. Dat is wat anders dan top-down.
Zone van Naaste Ontwikkeling en Zone van Actuele Ontwikkeling
Vygotsky introduceerde de Zone van de Actuele Ontwikkeling en de Zone van de Naaste Ontwikkeling. Het verschil tussen de twee zones is de afstand tussen het feitelijke ontwikkelingsniveau, oftewel het kunnen oplossen van problemen zonder hulp, en het potentiële ontwikkelingsniveau, oftewel het kunnen oplossen van problemen onder begeleiding. De Zone van Naaste Ontwikkeling heeft betrekking op de potentiële leermogelijkheden van een individu.
Vooral kinderen doen geen ontdekkingen die geheel nieuw zijn, want ze zijn al bekend bij anderen. Opvoeders kunnen helpen de kloof te overbruggen tussen wat iemand op een bepaald moment zelf kan en waar iemand, weliswaar met hulp, toe in staat is.
Een kenmerk voor hoogbegaafden is dat ze comfortabel leren vanuit Zone van Actuele Ontwikkeling. Dit in tegenstelling tot de leermethodes op scholen en door begeleiders worden gehanteerd: die werken veel, onbewust, vanuit de Zone van Naaste Ontwikkeling of zelfs vanuit een autoritair concept. Kennis en inzicht met betrekking tot Zone van Naaste Ontwikkeling en Zone van Actuele Ontwikkeling wordt veel meer mogelijk door middel van relatief kleine aanpassingen aan de gebruikte lesmethodes.
Onzorgvuldige interactie in de Zone van Naaste Ontwikkeling ondermijnt voor hoogbegaafde leerlingen of werknemers zowel de kans op het ontwikkelen in hun eigen, persoonlijke tempo als het werken vanuit autonomie. Dit terwijl deze facetten kenmerkend zijn voor hoogbegaafden. Onzorgvuldige interactie vindt plaats als de begeleider aannames doet over wat een persoon wel of niet kan of begrijpt. Er moet worden uitgegaan van de persoon en niet vanuit aannames of verwachtingen richting die persoon, want de persoon heeft de regie. Verder dient aan het begin van de interactie het doel duidelijk te zijn. Als het doel niet duidelijk is, kan de persoon niet de noodzakelijke regie hebben. Leren doe je samen.
Zorgsyndroom
Hoogbegaafden hebben zeker ook de Zone van Naaste Ontwikkeling nodig, namelijk bij instructie, als ze blokkeren, in hun zone van actuele ontwikkeling of als er kennishiaten zijn ontstaan door hun natuurlijk snelle leerstijl. Daarbij is het van extra groot belang om niet in het zorgsyndroom te vervallen en ze tijdig hun Zone van Actuele Ontwikkeling te gunnen. Het is echter van even zo groot belang ze van te voren van het doel van de ondersteuning op de hoogte te stellen.
Dit geldt nog sterker voor twice-exceptionals, oftewel hoogbegaafden met een diagnose. Hun vermogen kennis en vaardigheden wordt worden snel onderschat, waardoor er minder accuraat wordt gekeken naar wat zij zelf kunnen en naar wat zij nog kunnen leren. Vooral met oog op wat zij zelf kunnen leren is het belangrijk hen die ruimte te gunnen en de regie bij hen te laten, met oog en kennis van de diagnose en wat zij daarin nodig hebben om optimaal te kunnen ontwikkelen. Veel leerkrachten en begeleiders trachten kinderen of volwassenen van binnen de Zone van Naaste Ontwikkeling te helpen en ondersteunen. Dit terwijl het kind of de volwassene snel genoeg heeft aan een passende inzet van adequate hulpmiddelen en passende interactie in de Zone van Naaste Ontwikkeling, om in de Zone van Actuele Ontwikkeling te mogen groeien.
Een valkuil bij het schrijven en uitvoeren van plannen is dat we zo’n groot hart hebben voor kinderen en jongeren dat we gaan ‘verzorgen’ in plaats van ‘ondersteunen’. Vraag kind en ouders verantwoordelijkheid te nemen voor wat ze wél kunnen, niet voor wat ze nog níet kunnen. Zo ontstaat aangeleerde hulpeloosheid bij cliënten en houden we als professionals ons werk in stand door ons zorgsyndroom.
Natuurlijk moeten we helpen waar dat nodig is, maar we moeten ervoor waken handelingen en taken over te nemen die het kind, eventueel samen met ouders, zelf kan. Ook al doen ze het op een manier die in onze ogen niet de meest voor de hand liggende is. Dat vereist een getraind oog. Ondersteunen betekent hierbij samen zoeken naar oplossingen, met de talenten en kwaliteiten van het kind en zijn ouders als uitgangspunt. Vraag hen niet verantwoordelijkheid te nemen voor wat ze nog níet kunnen, maar voor wat ze wél kunnen.
Hoe ik leer
Dus nee, ik leer niet top-down, maar ik zie wel snel verbanden, details en het grotere geheel. Ik leer autonoom heel veel, in mijn Zone van Actuele Ontwikkeling, maar ik leer nog veel meer in mijn Zone van Naaste Ontwikkeling, door gelijkwaardige interactie, waarbij ik als leerling de regie heb. Dit is waarom ik graag peercontact zoek en dat voor vele andere hoogbegaafden van groot belang is: leren doe je samen.
Van Doorn E, Van Loo F, 2013. Basisboek Mediërend leren. Uitgeverij Boom, Amsterdam, Nederland.
Feuerstein R, Rand Y, Rynders RE, 1993. Laat me niet zoals ik ben. Uitgeverij Lemniscaat, Rotterdam, Nederland.
Klein P, 2016. Early intervention. Routledge, Taylor & Francis Group, UK. First version published in 1996.
Meichenbaum D, 1977. Cognitive-behavior modification, an integrative approach. Springer, New York, USA.
Tzuriel D, 2001. Dynamic assessment of young children. Springer, New York, USA.
Vygotsky LS, 2012. Thought and language. The MIT press, Massachusetts, USA. First Russian version published in 1934. First translation published in 1962.
